Synkretyzm Kulturowy nad Bugiem: Jarmark Holeński jako Żywa Emanacja Szlaku Trzech Kultur w Powiecie Włodawskim
Jarmark Holeński w powiecie włodawskim to zjawisko wykraczające poza ramy zwykłego festynu. W dobie poszukiwania korzeni i autentyczności, staje się on kluczowym narzędziem ochrony niematerialnego dziedzictwa kultury. Łączy w sobie wymiar duchowy (prawosławny odpust), materialny (architektura skansenu i rzemiosło) oraz społeczny (integracja mieszkańców i turystów).
I. Wstęp: Metafizyka Pogranicza
Fenomen Holi nie polega jedynie na zachowaniu zabytkowej substancji architektonicznej. Jest to przestrzeń, w której sacrum prawosławnej liturgii przenika się z profanum jarmarcznego gwaru, tworząc nierozerwalną całość, przypominającą o dawnych rytmach życia polskiej wsi. W dobie globalizacji i unifikacji wzorców kulturowych, Jarmark Holeński jawi się jako bastion lokalności, gdzie tradycja nie jest eksponatem za szybą, lecz doświadczeniem sensorycznym – smakiem, dźwiękiem i dotykiem.
II. Kontekst Przestrzenny i Historyczny: Powiat Włodawski jako Laboratorium Wielokulturowości
Aby w pełni zrozumieć znaczenie Jarmarku w Holi, należy najpierw zrekonstruować fundamenty, na których opiera się tożsamość powiatu włodawskiego. Jest to obszar graniczny nie tylko w sensie politycznym (granica na Bugu), ale przede wszystkim cywilizacyjnym.
Geneza Szlaku Trzech Kultur
Idea „Szlaku Trzech Kultur” nie jest marketingowym neologizmem, lecz historyczną koniecznością. Przez stulecia Włodawa i okoliczne wsie były domem dla katolików, prawosławnych (wcześniej unitów) oraz żydów. Ta trójdzielna struktura demograficzna ukształtowała krajobraz architektoniczny i mentalny regionu.1
Włodawa – Miejskie Serce Szlaku
Punktem wyjścia dla każdej narracji o wielokulturowości tego regionu jest Włodawa. To tutaj, w promieniu kilkuset metrów, sąsiadują ze sobą trzy monumentalne świątynie, tworząc unikalny w skali Europy układ urbanistyczny.1
- Dziedzictwo Żydowskie (Wielka Synagoga): Zbudowana w latach 1764-1774, sfinansowana przez gminę żydowską i ród Czartoryskich, stanowi jeden z najlepiej zachowanych obiektów tego typu w Polsce. Wraz z Małą Synagogą i Domem Pokahalnym tworzy Zespół Synagogalny, będący obecnie siedzibą Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. To tutaj bije intelektualne serce Festiwalu Trzech Kultur, który odbywa się jesienią, stanowiąc miejski kontrapunkt dla letniego, ludowego Jarmarku w Holi.1
- Dziedzictwo Katolickie (Kościół pw. św. Ludwika): Barokowa świątynia z rokokowym wystrojem, dzieło architekta Pawła Fontany, symbolizuje wpływy zachodnie i mecenat rodu Pociejów. Klasztor Paulinów, przylegający do kościoła, był przez wieki ośrodkiem edukacji i kultury łacińskiej na tych ziemiach.1
- Dziedzictwo Prawosławne (Cerkiew Narodzenia NMP): Klasycystyczno-bizantyjska budowla z XIX wieku, wzniesiona na planie krzyża greckiego, reprezentuje wschodnią tradycję chrześcijańską. Jej obecność we Włodawie jest kluczem do zrozumienia ciągłości osadnictwa rusińskiego w dolinie Bugu.1
Hola – Wiejska Kotwica Szlaku
Podczas gdy Włodawa reprezentuje miejski, zinstytucjonalizowany wymiar wielokulturowości, Hola oferuje perspektywę wernakularną, ludową. Jest ona kluczowym ogniwem tzw. „Małego Szlaku Cerkiewnego”, który prowadzi z Włodawy przez Horostytę, Holę, Sosnowicę, aż do Suchawy.3 W tej konstelacji Hola nie jest jedynie przystankiem, ale miejscem, gdzie abstrakcyjna idea „trzech kultur” materializuje się w drewnie i obrzędzie.
III. Architektura Pamięci: Skansen w Holi jako Scena Dramatu Kulturowego
Jarmark Holeński nie odbywa się w próżni. Jego scenografią jest Skansen Kultury Materialnej Chełmszczyzny i Podlasia, instytucja powołana do życia w 1985 roku z inicjatywy prywatnej pasji Aliny i Tadeusza Karabowiczów.4 To właśnie lokalizacja w skansenie nadaje jarmarkowi jego unikalny charakter – nie jest to festyn na betonowym placu czy stadionie, lecz wydarzenie osadzone w autentycznym kontekście dawnej wsi.
Genesis Muzeum: Od Pasji do Instytucji
Powstanie skansenu w Holi jest ewenementem na skalę krajową. W przeciwieństwie do wielkich muzeów państwowych, to miejsce zrodziło się z oddolnej potrzeby ratowania dziedzictwa regionu, który po II wojnie światowej i akcji „Wisła” uległ drastycznym przeobrażeniom demograficznym i kulturowym. Karabowiczowie, wraz z Towarzystwem Miłośników Skansenu, stworzyli azyl dla architektury drewnianej, która w latach 80. XX wieku znikała z krajobrazu w zastraszającym tempie.4
Analiza Obiektów Architektonicznych
Skansen, choć niewielki terytorialnie, stanowi kompletny zapis życia społeczno-gospodarczego zamożnego chłopa z przełomu XIX i XX wieku. Każdy obiekt pełni tu rolę narracyjną, opowiadając inną część historii Polesia.
1. Cerkiew pw. św. Antoniego Peczerskiego i św. Paraskiewy
To serce całego kompleksu i główny powód, dla którego Jarmark odbywa się w tym właśnie miejscu.
- Datowanie i Styl: Świątynia wzniesiona w 1702 roku (niektóre źródła wskazują na przebudowy w XIX w.) jest perłą architektury drewnianej. Jej konstrukcja zrębowa, typowa dla budownictwa wschodniego, oraz charakterystyczny niebieski kolor elewacji, mają głęboką symbolikę teologiczną. Błękit w prawosławiu i kościele greckokatolickim (gdyż świątynia była pierwotnie unicka) symbolizuje sferę niebiańską, obecność Matki Bożej i Ducha Świętego. Cerkiew w Holi jest zatem wizualizacją „nieba na ziemi”.5
- Wnętrze: Wewnątrz znajduje się ikonostas z drugiej połowy XIX wieku, oddzielający nawę od sanktuarium (ałtarza), co jest kluczowe dla liturgii wschodniej. Obiekt ten nie jest martwym muzeum; jest konsekrowaną świątynią, która ożywa liturgicznie właśnie podczas jarmarku.5
- Dzwonnica: Obok cerkwi stoi XVIII-wieczna dzwonnica o konstrukcji słupowej, dopełniająca sakralny krajobraz zespołu.8
2. Chałupa z Wyryk (1913 r.)
Reprezentuje mieszkalny aspekt dziedzictwa. Przeniesiona z pobliskich Wyryk, chałupa ta jest przykładem domu zamożnego gospodarza.
- Konstrukcja: Budynek wzniesiony w konstrukcji wieńcowej (na zrąb), przykryty dachem naczółkowym poszytym strzechą. Taki typ dachu, z charakterystycznymi ścięciami na szczytach, był popularny na wschodnich rubieżach Polski, zapewniając lepszą ochronę przed wiatrem.5
- Wnętrze: W środku zachowano układ sień-izba-alkierz. Wyposażenie obejmuje nie tylko meble codzienne (jak ślabanek – rozkładana ława), ale także warsztat tkacki i garncarski, co wskazuje na samowystarczalność gospodarstwa.5
3. Wiatrak „Koźlak” z Wołoskowoli
Stanowi symbol technicznej myśli wsi polskiej początku XX wieku.
- Mechanizm: Jest to typowy wiatrak kozłowy, w którym cały korpus budynku obraca się wokół pionowego słupa (sztembra), podpartego na krzyżulcu (koźle). Umożliwiało to ustawienie śmigieł wiatraka (skrzydeł) w kierunku wiatru. Obecność wiatraka w skansenie przypomina o rolniczym charakterze regionu i znaczeniu przemiału zbóż dla lokalnej gospodarki.5
4. Stodoła z Kostomłotów
Obiekt ten zasługuje na szczególną uwagę ze względu na unikalną technikę budowlaną.
- Ekologia Budowlana: Ściany stodoły wyplecione są z gałęzi (prawdopodobnie sosnowych lub wierzbowych). Nie jest to przejaw biedy, lecz genialnej adaptacji do warunków środowiskowych. Ażurowa konstrukcja zapewniała doskonałą wentylację dla składowanego zboża i siana, a w przypadku wylewów rzeki (częstych na Polesiu), woda mogła swobodnie przepływać przez budynek, nie niszcząc jego konstrukcji nośnej.5
5. Mała Architektura i Otoczenie
Uzupełnieniem skansenu są kapliczki (w tym jedna z rzeźbą Chrystusa Frasobliwego), studnia z żurawiem oraz ogrodzenie typu „chruśniak” (płot pleciony z chrustu). W pobliżu znajduje się również zabytkowy cmentarz prawosławny z przełomu XVIII i XIX wieku oraz ślady cmentarza staroobrzędowców, co jeszcze mocniej osadza Holę w wielowyznaniowej historii regionu.5
IV. Teologiczny Rdzeń Jarmarku: Kult Świętego Antoniego Peczerskiego
Częstym błędem w postrzeganiu wydarzeń folklorystycznych jest skupianie się wyłącznie na ich aspekcie ludycznym. W przypadku Jarmarku Holeńskiego fundamentem jest sacrum. Jarmark jest w swej istocie odpustem parafialnym, zwanym w tradycji wschodniej „praznikiem”.9
Postać Patrona
Święty Antoni Peczerski (983–1073) jest postacią fundamentalną dla wschodniego monastycyzmu. Jako założyciel Ławry Peczerskiej w Kijowie, jest czczony jako ojciec mnichów ruskich. Jego kult na ziemiach chełmskich i podlaskich świadczy o silnych związkach tego regionu z tradycją kijowską. Choć liturgiczne wspomnienie świętego przypada na 10 lipca (kalendarz juliański) lub 23 lipca (gregoriański), uroczystości w Holi są tradycyjnie przenoszone na ostatnią niedzielę lipca, aby umożliwić udział wiernym z całego regionu.4
Liturgia jako Prolog
Każdy Jarmark Holeński rozpoczyna się o godzinie 9:00 lub 10:00 Boską Liturgią.7
- Oprawa Muzyczna: Cechą wyróżniającą nabożeństwa w Holi jest obecność tradycyjnego, polifonicznego śpiewu cerkiewnego. Akustyka drewnianej świątyni sprawia, że śpiew ten nabiera niezwykłej głębi, stanowiąc dla turystów (często katolików lub osób niewierzących) pierwsze, mistyczne spotkanie z duchowością Wschodu.10
- Procesja: Zwieńczeniem liturgii jest uroczysta procesja wokół cerkwi (tzw. Krestnyj chod), z chorągwiami i ikonami. Udział w niej biorą setki wiernych, a przewodniczą jej najwyżsi hierarchowie Cerkwi w Polsce, w tym Arcybiskup Abel, ordynariusz diecezji lubelsko-chełmskiej.9 Obecność arcybiskupa podkreśla rangę tego miejsca na mapie religijnej diecezji.
Ekumenizm Praktyczny
Niezwykle istotnym aspektem święta jest jego nieformalny ekumenizm. W procesji i nabożeństwie uczestniczą nie tylko prawosławni, ale i liczni katolicy – mieszkańcy okolicznych wsi oraz turyści. Jest to moment, w którym podziały dogmatyczne schodzą na drugi plan wobec wspólnoty tradycji i sąsiedztwa.13
V. Anatomia Jarmarku: Od Rękodzieła do Ginących Zawodów
Po zakończeniu sfery sacrum, następuje płynne przejście do sfery profanum. Jarmark Holeński to nie tylko targowisko, to żywe muzeum etnograficzne. W ostatnich edycjach (np. w 2024 roku) liczba wystawców sięgała 200-250, co czyni go jednym z największych tego typu wydarzeń na wschodniej ścianie Polski.12
Struktura Wystawiennicza
Teren skansenu zostaje podzielony na strefy tematyczne, w których prezentowane są wyroby rzemiosła ludowego i artystycznego. Organizatorzy dbają o selekcję wystawców, promując autentyczność ponad masową produkcję.
- Rękodzieło Tradycyjne: Dominują wyroby z wikliny (kosze, meble), co jest naturalne dla podmokłych terenów nadbużańskich. Obok nich znajdziemy ceramikę (siwaki), rzeźbę w drewnie (świątki, ptaszki) oraz tkaniny dwuosnowowe.4
- Malarstwo i Sztuka Wysoka: Stałym elementem jarmarku jest obecność prof. Stanisława Baja, wybitnego malarza urodzonego w pobliskim Dołhobrodach, który w swojej twórczości uwiecznia rzekę Bug i twarze lokalnych mieszkańców. Jego obecność na jarmarku podnosi rangę wydarzenia, łącząc sztukę akademicką z jej ludowym źródłem inspiracji.16
- Ginące Zawody: Jarmark pełni funkcję edukacyjną poprzez pokazy warsztatowe. W kuźni rozbrzmiewa stukot młota kowalskiego (często wybijane są pamiątkowe monety), garncarze toczą naczynia na kołach, a tkaczki prezentują proces powstawania płótna. Dla młodego pokolenia jest to często jedyna okazja, by zobaczyć te procesy na żywo.5
Scena Muzyczna i Folklor
Centralnym punktem części rozrywkowej jest scena, na której występują zespoły z całego pogranicza polsko-ukraińsko-białoruskiego.
- Repertuar: Program artystyczny jest starannie dobierany, aby odzwierciedlać wielokulturowość regionu. Występują tu chóry cerkiewne, kapele ludowe, orkiestry dęte (np. Warszawsko-Lubelska Orkiestra Dęta) oraz gwiazdy folku takie jak zespół Czeremszyna, czerpiący z muzyki Podlasia.11
- Interakcja: Ważnym elementem są potańcówki i nauka tańców tradycyjnych, co zaciera granicę między artystą a widzem, wciągając wszystkich w wir zabawy.15
VI. Dziedzictwo Kulinarne: Smak Polesia
Jarmark Holeński to również, a dla wielu przede wszystkim, uczta kulinarna. Kuchnia powiatu włodawskiego jest kuchnią pogranicza – prostą, sytą, opartą na darach lasu i pola, ale niezwykle bogatą w smaki.
Regionalne Specjały
Analiza oferty gastronomicznej jarmarku pozwala wyodrębnić kilka kluczowych produktów, które definiują ten region.
Oferta gastronomiczna Jarmarku Holeńskiego jest świetnym skrótem całego Polesia: kuchnia prosta, sezonowa i oparta na lokalnych surowcach. Poniżej najważniejsze smaki, które realnie definiują region. Najbardziej rozpoznawalna potrawa okolicy: farsz z tartych ziemniaków i cebuli (często ze skwarkami), gotowany w cieście i podawany na ciepło. To klasyk kuchni „z niczego”, który stał się lokalnym znakiem jakości. Nadbużańskie tereny (łąki, lasy i mozaika roślin) sprzyjają pszczelarstwu. Na stoiskach najczęściej trafisz na miody lipowe, gryczane i spadziowe oraz pyłek, pierzgę czy świece z wosku. Wypiek obrzędowy pieczony warstwowo na obracającym się wałku, z charakterystycznymi „sękami”. Często pojawia się przy świętach i większych uroczystościach – na jarmarku kupisz go na kawałki. Placek z cebulą i makiem to szybka, konkretna przekąska – i jednocześnie dobry pretekst, by opowiedzieć o splataniu się tradycji kulinarnych na Lubelszczyźnie. W sezonie dominują jagody, grzyby i przetwory. W zależności od wystawców trafisz na pierogi z jagodami, jagodzianki, konfitury, a czasem także wyroby z dziczyzny. Tip: Jeśli planujesz dłuższy pobyt, zaplanuj degustację jako część zwiedzania – po liturgii i procesji jarmark naturalnie przechodzi w kulinarną część wydarzenia. Dla turysty planującego wizytę w Holi, kluczowe jest odpowiednie przygotowanie logistyczne, zwłaszcza w kontekście dojazdu i noclegu w szczycie sezonu letniego. Hola położona jest na uboczu głównych szlaków, co jest jej atutem (spokój), ale i wyzwaniem komunikacyjnym. Sama Hola oferuje ograniczone możliwości noclegowe. Poza dniem jarmarku, skansen funkcjonuje w trybie „hobbystycznym”. Teoretycznie otwarty od kwietnia do października (wtorek-niedziela, 10:00-18:00), w praktyce najlepiej umawiać się telefonicznie z opiekunami (rodziną Karabowiczów). Wstęp jest zazwyczaj bezpłatny lub za dobrowolną ofiarą.5 Jarmark Holeński nie powinien być postrzegany jako izolowane wydarzenie, lecz jako punkt kulminacyjny szerszej eksploracji powiatu włodawskiego. Oto propozycja integracji wizyty w Holi z odkrywaniem Szlaku Trzech Kultur. Jarmark Holeński w powiecie włodawskim to zjawisko wykraczające poza ramy zwykłego festynu. W dobie poszukiwania korzeni i autentyczności, staje się on kluczowym narzędziem ochrony niematerialnego dziedzictwa kultury. Łączy w sobie wymiar duchowy (prawosławny odpust), materialny (architektura skansenu i rzemiosło) oraz społeczny (integracja mieszkańców i turystów). Dla „Szlaku Trzech Kultur” Hola jest dowodem na to, że wielokulturowość nie jest tylko muzealną przeszłością zamkniętą w murach włodawskiej synagogi, ale żywą tradycją, która odradza się co roku w ostatnią niedzielę lipca. To tutaj, wśród drewnianych chat i błękitnych cerkwi, najlepiej słychać echo dawnego Polesia – krainy, gdzie dzwony kościelne, śpiewy cerkiewne i gwar jarmarczny tworzyły niegdyś jedną, harmonijną pieśń. Dla każdego, kto chce zrozumieć duszę Wschodu Polski, obecność w Holi jest obowiązkowa.Regionalne specjały – co warto spróbować na Jarmarku Holeńskim
Polesiaki (pierogi z surowych ziemniaków)
Miody i produkty pszczele
Sękacz (wariant podlasko‑pograniczny)
Cebularz (lubelski klasyk z pogranicza)
Runa leśne i kuchnia „z lasu”
VII. Turystyka i Logistyka: Przewodnik Praktyczny dla Podróżnika
Dojazd i Transport
Baza Noclegowa
Godziny Otwarcia Skansenu
VIII. Integracja ze Szlakiem Trzech Kultur: Rekomendowany Plan Zwiedzania
Powiązane treści na Szlaku Trzech Kultur
IX. Podsumowanie: Rola Jarmarku w Ochronie Dziedzictwa