Jak Festiwal Włodawa przetrwał kryzysy i pandemie

Dynamika Tożsamości i Dialogu: Analiza Artystyczna i Socjologiczna Szlaku Trzech Kultur w Powiecie Włodawskim (2020–2025)

Wstęp

Powiat włodawski, ze szczególnym uwzględnieniem miasta Włodawy, stanowi unikalny w skali Europy Środkowo-Wschodniej mikrokosmos historyczny, w którym przez stulecia krystalizował się model współistnienia trzech wielkich tradycji monoteistycznych: prawosławia, judaizmu i katolicyzmu rzymskiego. Niniejszy raport badawczy stawia sobie za cel szczegółową analizę warstwy artystycznej, intelektualnej i performatywnej wydarzeń kulturalnych realizowanych w ramach tzw. „Szlaku Trzech Kultur” w latach 2020–2025. Główną osią narracyjną opracowania jest Festiwal Trzech Kultur (FTK), będący instytucjonalną emanacją pamięci historycznej regionu, realizowaną przez Muzeum – Zespół Synagogalny we Włodawie.

Analizowany okres (2020–2025) jest czasem bezprecedensowym w historii tego wydarzenia. Obejmuje on bowiem serię kryzysów zewnętrznych – od pandemii COVID-19, przez kryzys geopolityczny na granicy polsko-białoruskiej i wynikający z niego stan wyjątkowy, aż po wyzwania związane z wojną na Ukrainie. W tym kontekście, dobór artystów, gości i tematów nie był jedynie realizacją założeń estetycznych, lecz stał się formą komentarza do rzeczywistości, mechanizmem przepracowywania traumy zbiorowej oraz narzędziem budowania odporności społecznej poprzez kulturę.

Raport ten, oparty na kwerendzie materiałów źródłowych, programów festiwalowych i relacji medialnych, dekonstruuje programy poszczególnych edycji, identyfikując kluczowe narracje: od intymnego zwrotu ku duchowości w latach pandemii, przez milczenie roku 2021, aż po monumentalne formy jubileuszowe planowane na rok 2025.

Rozdział I: Kontekst Historyczno-Przestrzenny i Metodologia Festiwalu

1.1. Architektura jako Scenografia Dialogu

Włodawa nie jest jedynie tłem dla zapraszanych artystów; tkanka miejska jest aktywnym aktorem każdego spektaklu. Zrozumienie doboru gości wymaga nakreślenia mapy mentalnej i fizycznej festiwalu. Organizatorzy 1 wykorzystują historyczny układ urbanistyczny, w którym w bliskim sąsiedztwie funkcjonują trzy świątynie, tworząc naturalny trójkąt dialogu.

Zespół Synagogalny (Wielka i Mała Synagoga): Centrum operacyjne festiwalu. Wielka Synagoga, z zachowaną neobarokową szafą ołtarzową z 1936 roku 1, jest miejscem koncertów wymagających powagi, skupienia i doskonałej akustyki (muzyka klezmerska, jazzowa, chóry). Mała Synagoga pełni funkcję agory – to tu odbywają się spotkania literackie, panele dyskusyjne i warsztaty językowe.
Cerkiew pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny: Przestrzeń sacrum wschodniego. Artyści tu zapraszani – zazwyczaj chóry męskie i zespoły muzyki liturgicznej – muszą wpisać się w rygor kanoniczny świątyni. Występy te rzadko mają charakter typowo estradowy; są raczej formą nabożeństwa z udziałem publiczności.1
Kościół pw. św. Ludwika i Klasztor Paulinów: Barokowa perła autorstwa Pawła Fontany. Odbywają się tu koncerty muzyki organowej, klasycznej oraz występy artystów związanych z nurtem chrześcijańskim, ale o wysokim profilu artystycznym (np. Edyta Piasecka).2
Przestrzeń Profanum (Plac Synagogalny i Deptak): Miejsce, gdzie kultura wysoka spotyka się z folklorem i popkulturą. To tutaj odbywają się wielkie finały z udziałem gwiazd rocka (Krzysztof Zalewski, Kasia Kowalska), potańcówki i jarmarki. Ta dychotomia sacrum (wnętrza) i profanum (place) jest kluczem do zrozumienia eklektyzmu listy gości.

1.2. Struktura Programowa: Triduum Kulturowe

Analiza programów z lat 2020–2025 3 potwierdza żelazną konsekwencję w budowaniu dramaturgii wydarzenia. Festiwal realizowany jest w cyklu triduum:

Piątek (Szabat): Dzień poświęcony kulturze żydowskiej. Dominują tematyka judaistyczna, muzyka klezmerska, warsztaty wycinanki, kuchnia koszerna.
Sobota: Dzień dedykowany prawosławiu i kulturze pogranicza wschodniego (rusińskiego, ukraińskiego).
Niedziela: Dzień kultury katolickiej i ogólnopolskiej, często połączony z finałem ekumenicznym i koncertami gwiazd formatu mainstreamowego.

Rozdział II: Chronologiczna Analiza Programu Artystycznego (2020–2025)

2.1. Rok 2020: XXI Festiwal Trzech Kultur – Rezyliencja w Czasach Zarazy

Kontekst: Edycja odbywająca się w reżimie sanitarnym, w cieniu globalnej pandemii COVID-19. Hasłem niepisanym stała się intymność i kameralność.

Artyści i Wydarzenia

Program roku 2020 3 musiał zrezygnować z masowości na rzecz głębi.

Teatr i Kabaret:
- Henryk Rajfer, Marek Węglarski, Teresa Wrońska: Trio zaprezentowało spektakl "Moniek Przepiórko – Skecze i piosenki z przedwojennego kabaretu żydowskiego".6 Wybór formy kabaretowej w roku pandemii był znaczącym gestem – próbą przywrócenia uśmiechu poprzez odwołanie się do "szmoncesu", formy humoru, która historycznie pozwalała społeczności żydowskiej przetrwać najtrudniejsze chwile.
- Inicjatywa Teatralna (OD)Nowa: Wystawiła spektakl dla dzieci "Dlaczego pies i kot się kłócą". Obecność teatru dziecięcego 6 podkreśla edukacyjną misję muzeum – formowanie przyszłych odbiorców dialogu międzykulturowego od najmłodszych lat.
Muzyka i Warsztaty:
- Legend of Kazimierz: Zespół ten poprowadził "Festiwalową kuźnię talentów" (warsztaty klezmerskie).6 Przesunięcie akcentu z koncertu na warsztat (zamknięty) było odpowiedzią na limity zgromadzeń, ale też pozwoliło na głębszą transmisję wiedzy muzycznej.
- Etel Szyc: Prowadziła warsztaty kuchni żydowskiej. W czasach dystansu społecznego, odwołanie się do zmysłu smaku i domowej sfery kuchni budowało poczucie wspólnoty.
Sztuki Wizualne i Nowe Media:
- Videomapping "Getto we Włodawie": Technologia 3D została wykorzystana do rekonstrukcji nieistniejącej rzeczywistości.6 W roku, w którym fizyczna obecność była utrudniona, wirtualne przywrócenie pamięci o dzielnicy żydowskiej nabrało szczególnego wymiaru symbolicznego.
- Wystawa "Pro memoria" Zdzisława Lachura: Kuratorowana przez Blankę Wyszyńską-Walczak, wystawa ta wprowadziła ton martyrologiczny, przypominając o tragicznych losach Żydów, co stanowiło kontrapunkt dla lżejszej formy kabaretowej.

Wnioski analityczne: Edycja 2020 udowodniła, że Włodawa potrafi generować kulturę wysoką nawet przy ograniczonych zasobach logistycznych. Zamiast importować wielkie gwiazdy (co było ryzykowne), postawiono na sprawdzonych artystów związanych z Teatrem Żydowskim w Warszawie (Rajfer, Wrońska) i edukację.

2.2. Rok 2021: XXII Festiwal (Niezrealizowany) – Cisza na Granicy

Kontekst: Wprowadzenie stanu wyjątkowego w pasie przygranicznym z Białorusią we wrześniu 2021 roku.8

Anatomia Odwołania

Decyzja o odwołaniu festiwalu była bezprecedensowa. Jak relacjonowała dyrektor Muzeum, Anita Lewczuk vel Leoniuk: "Mówiliśmy, że jeżeli COVID nas nie zatrzymał, to nic nas nie zatrzyma".8 Rzeczywistość geopolityczna okazała się jednak silniejsza.

Planowany Program: Źródła wskazują, że edycja ta miała być powrotem do rozmachu. Wiele punktów programu, które pojawiły się w planach na 2025 rok (np. Kroke, Kasia Kowalska), mogło być pierwotnie negocjowanych na lata wcześniejsze lub stanowić "żelazny repertuar" marzeń organizatorów, który został zamrożony.10
Wydarzenia Zastępcze: Mimo odwołania głównej imprezy, w przestrzeni miasta funkcjonowały elementy towarzyszące, takie jak "Jarmark Festiwalowy" (w ograniczonym zakresie) czy akcje krwiodawstwa ("Krwiobus"), co pokazuje, że festiwal pełni też funkcję społeczną, mobilizując lokalną społeczność do działań prospołecznych nawet w braku artystów.11

2.3. Rok 2022: XXII Festiwal – Renesans i Powrót do Korzeni

Termin: 23–25 września 2022 r..12

Kontekst: Pierwsza pełna edycja po pandemii i kryzysie granicznym. Organizatorzy postawili na "bezpieczne" artystycznie, ale bardzo jakościowe nazwiska, łączące nurt ludowy z intelektualnym.

Goście Muzyczni – Fuzja Folku i Sacrum

Zakopower: Wybór zespołu Sebastiana Karpiela-Bułecki na gwiazdę wieczoru 12 był strategiczny. Zakopower łączy góralski folk z rockową energią, co w kontekście "włodawskiego folku" (muzyki pogranicza) stworzyło interesujący dialog między kulturą Karpat a kulturą Polesia.
Andre Ochodlo & The Klezmer Company: Ochodlo, będący jedną z najważniejszych postaci Yiddish revival w Polsce, zapewnił autentyczność części żydowskiej.4 Jego interpretacje pieśni jidysz są głęboko osadzone w tradycji teatralnej, co idealnie rezonuje we wnętrzu Wielkiej Synagogi.
Chór VRC: Koncert "Echa synagogi" w ich wykonaniu 4 to przykład wykorzystania przestrzeni sakralnej jako instrumentu.
Bum Bum Orkestar: Zespół bałkański, który przełamał powagę synagogalnych koncertów, wprowadzając żywiołową energię na plac miejski.4

Intelektualiści i Filmowcy

Krzysztof Zanussi: Obecność reżysera tej rangi 14 nadała festiwalowi prestiż akademicki. Zanussi poprowadził "Masterclass wokół filmu Imperatyw". Film ten, traktujący o poszukiwaniu absolutu i dylematach duchowych, idealnie wpisał się w ekumeniczny charakter Włodawy.
Prof. Feliks Czyżewski: Stały gość, "genius loci" naukowego zaplecza festiwalu. Jego wykłady o "Językach pogranicza" i onomastyce 14 stanowią fundament merytoryczny dla działań artystycznych, legitymizując festiwal jako wydarzenie edukacyjne, a nie tylko rozrywkowe.

Literatura i Pamięć

Spotkanie wokół książki "Chłopki" (Joanna Kuciel-Frydryszak): Choć niektóre źródła przypisują to spotkanie do roku 2025 4, inne konteksty (popularność książki) sugerują, że temat historii ludowej jest stale obecny w narracji festiwalu. Temat wiejskich korzeni i roli kobiet na wsi jest kluczowy dla zrozumienia struktury społecznej regionu włodawskiego.

2.4. Rok 2023: XXIII Festiwal – Liryka i Autentyczność

Termin: 15–17 września 2023 r..12

Noc Bardów

Edycja ta wyróżniła się silnym zwrotem ku piosence autorskiej, zrealizowanej w formule "Koncertowej Nocy Bardów".15

Kuba Sienkiewicz: Znany z Elektrycznych Gitar, we Włodawie zaprezentował swoje oblicze barda – lekarza-neurologa, obserwatora rzeczywistości. Jego teksty, pełne ironii i gorzkiej refleksji, korespondowały z jesienną aurą nadbużańskiego miasteczka.
Zbigniew Zamachowski: Jego recital to klasyka piosenki aktorskiej. Obecność artysty tego formatu przyciągnęła publiczność ceniącą interpretację tekstu i kunszt wokalny.
Milo Ensemble: Zespół ten wniósł pierwiastek multikulturowości w skali makro – instrumenty etniczne z Bliskiego Wschodu i Afryki stworzyły tło dźwiękowe, które wykraczało poza lokalny trójpodział, uniwersalizując przesłanie festiwalu.16

2.5. Rok 2024: XXIV Festiwal – Nowoczesność na Granicy

Termin: 20–22 września 2024 r..5

Kontekst: Rok, w którym festiwal otworzył się na młodsze pokolenie i nowoczesne brzmienia, nie rezygnując z misji historycznej.

Headlinerzy i Nowe Brzmienia

Krzysztof Zalewski: Niewątpliwie największa gwiazda współczesnej polskiej sceny alternatywnej, jaka pojawiła się we Włodawie w omawianym okresie.17 Jego koncert finałowy "The Best Of" na placu synagogalnym był manifestacją energii i nowoczesności. Zalewski przyciągnął tysiące fanów, którzy przy okazji koncertu mogli zetknąć się z dziedzictwem Włodawy.
Renata Przemyk & Dagadana: Projekt łączący polską alternatywę z polsko-ukraińskim folkiem.18 W kontekście trwającej wojny na Ukrainie, występ Dagadany miał wymiar solidarnościowy. Fuzja elektroniki, folku i charyzmatycznego wokalu Przemyk stworzyła nową jakość w odbiorze muzyki korzeni.
Aga Zaryan & Shachar Elnatan: Występ w Wielkiej Synagodze. Zaryan, pierwsza dama polskiego jazzu, w duecie z izraelskim gitarzystą, zaprezentowała najwyższy poziom artystyczny, łącząc jazz z tradycją hebrajską.5

Goście Specjalni

Prof. Jerzy Bralczyk: Jego udział w festiwalu 17 to nie tylko wykład, ale show lingwistyczne. Bralczyk jest magnesem dla inteligencji, a jego analiza języka (w tym języka reklamy, polityki, czy religii) wpisuje się w nurt dbałości o słowo, tak ważny w kulturze żydowskiej i chrześcijańskiej.
Ewa Błaszczyk: Spotkanie autorskie z aktorką i założycielką fundacji "Akogo?" wniosło wątek cierpienia, nadziei i działalności charytatywnej.5

2.6. Rok 2025: XXV Jubileuszowy Festiwal – Planowana Synteza (Program Perspektywiczny)

Termin: 19–21 września 2025 r..2

Kontekst: Ćwierćwiecze festiwalu. Program 2 został skonstruowany jako "the best of", gromadząc artystów-symbole, którzy definiowali festiwal przez lata.

Wielka Trójka Jubileuszu

KASIA KOWALSKA (Koncert Finałowy): Ikona polskiego rocka lat 90. Jej repertuar, pełen emocjonalnych ballad ("A to co mam"), ma zamknąć jubileusz w atmosferze wspólnotowego przeżycia pokoleniowego.2
KROKE (Koncert Klezmerski): Krakowski zespół, który zyskał sławę dzięki współpracy ze Stevenem Spielbergiem. Ich muzyka to kwintesencja nowoczesnego podejścia do tradycji żydowskiej – instrumentalny wirtuozerski fusion. Ich powrót do Włodawy na 25-lecie jest klamrą kompozycyjną dla historii festiwalu.2
JULIA PIETRUCHA z Zespołem: Reprezentantka "nowego folku", wnosząca lekkość i akustyczne brzmienia (ukulele), równoważąca rockową energię Kowalskiej i powagę Kroke.3

Literatura i Debata (Program Jubileuszowy)

Andrzej Stasiuk: Pisarz, który z tematu Europy Środkowej i "prowincji" uczynił centrum swojej twórczości. Jego obecność we Włodawie 3 jest naturalna – Stasiuk jest literackim patronem wszystkich "miejsc gorszych", zapomnianych, peryferyjnych, które dzięki niemu odzyskują godność.
Joanna Kuciel-Frydryszak: Autorka "Chłopek". Jej spotkanie 4 wpisuje się w nurt herstorii (historii kobiet) i ludowej historii Polski. W regionie rolniczym, jakim jest Lubelszczyzna, opowieść o losie wiejskich kobiet ma potężny ładunek emancypacyjny.
Tomasz Grzywaczewski: Reporter wojenny, autor książki "Wymazana granica". Jego obecność 7 w mieście granicznym, w kontekście wojny i kryzysu migracyjnego, jest najbardziej aktualnym punktem programu, łączącym historię z bieżącą geopolityką.

Muzyka Duchowa i Warsztaty

Gospel Rain: Ekumeniczny chór z Lublina, łączący energię gospel z polską wrażliwością.3
Zespół Kairos: Męski zespół wokalny pod dyrekcją Borysa Somerschafa. Specjalizują się w śpiewach liturgicznych Armenii, Gruzji i Grecji. Ich koncert w cerkwi to stały punkt programu, gwarantujący mistyczne przeżycie.4
Grażyna Barszczewska: Aktorka, która jako "Mistrz Mowy Polskiej" poprowadzi jubileuszowe "Wielkie Dyktando Pogranicza".3

Rozdział III: Analiza Porównawcza i Statystyczna Gości

Poniższe zestawienie prezentuje ewolucję profilu artystycznego festiwalu, ukazując przesunięcia akcentów w poszczególnych latach.

Tabela 1: Kluczowi Artyści Muzyczni i ich Rola w Strukturze Festiwalu

Tabela 2: Goście Literaccy i Intelektualni – Tematyka Spotkań

Gość | Profil | Tematyka / Kontekst Wystąpienia | Znaczenie dla FestiwaluAndrzej Stasiuk | Pisarz, eseista | Tożsamość Europy Środkowej, peryferia, pamięć. | Legitymizacja Włodawy jako ważnego punktu na mapie literatury środkowoeuropejskiej.
Krzysztof Zanussi | Reżyser, filozof | "Imperatyw", dylematy moralne, fizyka a wiara. | Wprowadzenie dyskursu filozoficznego i etycznego do programu.
Prof. Jerzy Bralczyk | Językoznawca | Język jako narzędzie komunikacji i manipulacji. | Edukacja językowa, dbałość o kulturę słowa.
Joanna Kuciel-Frydryszak | Reporterka | "Chłopki" – historia kobiet wiejskich. | Zwrot ku historii ludowej, herstoria, perspektywa feministyczna.
Tomasz Grzywaczewski | Reporter | "Wymazana granica", granice współczesne. | Aktualizacja historycznego tematu granic w kontekście współczesnych konfliktów.
Prof. Feliks Czyżewski | Językoznawca | Języki pogranicza, gwara chachłacka, rusiński. | Naukowe zaplecze festiwalu, ochrona niematerialnego dziedzictwa regionu.

Rozdział IV: Wymiar Edukacyjny i Partycypacyjny

Festiwal we Włodawie wyróżnia się na tle innych imprez tym, że nie stawia wyłącznie na bierny odbioru sztuki. Istotnym elementem, wynikającym z analizy źródeł 4, jest angażowanie uczestników w proces twórczy.

4.1. Warsztaty Językowe i Kulturowe

"Migaj z nami" (Paulina Włodarczyk): Warsztaty języka migowego.4 Włączenie osób głuchych do dialogu trzech kultur to rozszerzenie definicji "kultury" o kulturę dostępności.
Język hebrajski i cerkiewnosłowiański: Zajęcia prowadzone m.in. przez dr. Marcina Abijskiego 4 pozwalają uczestnikom dotknąć materii języka liturgicznego, zrozumieć brzmienie modlitw, które słyszą podczas koncertów.
Gwara chachłacka ("Puhuwurim?"): Warsztaty dla najmłodszych prowadzone przez Marię Bolek.11 To próba ocalenia lokalnego dialektu (mieszanki polskiego, ukraińskiego i białoruskiego), którym wciąż posługują się starsi mieszkańcy regionu.

4.2. Wielkie Dyktando Pogranicza

Stały punkt programu, prowadzony przez Grażynę Barszczewską.3 Tekst dyktanda, naszpikowany regionalizmami i archaizmami, jest co roku przygotowywany przez językoznawców z UMCS. Wydarzenie to ma rangę prestiżowego konkursu, promującego poprawność polszczyzny w kontekście jej historycznych naleciałości kresowych.

4.3. Kuchnia i Taniec

"Koszerny Piątek, Wkuszna Sobota, Okraszona Niedziela": Strefa kulinarna na deptaku.2 Nazwy dni nawiązują do restrykcji i tradycji kulinarnych poszczególnych wyznań (koszerność vs. swoboda "okrasy" w kuchni chrześcijańskiej).
Warsztaty Tańca Izraelskiego (Miriam Hakenberg):4 Taniec w kręgu na Placu Synagogalnym jest jednym z najbardziej integrujących momentów festiwalu, łamiącym bariery fizyczne między uczestnikami.

Podsumowanie: Włodawa jako Laboratorium Przyszłości

Analiza doboru artystów i gości w latach 2020–2025 (włączając plany jubileuszowe) ukazuje ewolucję Festiwalu Trzech Kultur z wydarzenia o charakterze folklorystyczno-historycznym w stronę nowoczesnego festiwalu interdyscyplinarnego.

Włodawa nie jest już tylko "miastem pamięci" o Żydach, Prawosławnych i Katolikach. Dzięki zapraszaniu artystów takich jak Krzysztof Zalewski, Dagadana czy Andrzej Stasiuk, staje się miastem aktywnego pogranicza.

Artyści ci nie są dobierani przypadkowo. Każdy z nich niesie cząstkę "genu pogranicza":

Kroke i Zaryan niosą gen żydowski przetworzony przez nowoczesność.
Kairos i Katapetasma niosą gen wschodni, mistyczny.
Stasiuk i Grzywaczewski niosą gen intelektualnej refleksji nad losem Europy Środkowej.
Zalewski i Kowalska niosą gen uniwersalnej emocji, która pozwala, by to skomplikowane dziedzictwo stało się zrozumiałe i atrakcyjne dla masowego odbiorcy.

W obliczu wojny za wschodnią granicą i kryzysów tożsamościowych Europy, "Szlak Trzech Kultur" we Włodawie, poprzez swoich artystów, realizuje misję, którą można streścić słowami Jana Pawła II, często przywoływanymi przez organizatorów: "Budowania jedności w różnorodności". Rok 2025, z planowanym jubileuszem, ma szansę stać się kulminacją tego procesu, łącząc wszystkie wątki w jedną, polifoniczną opowieść o Rzeczypospolitej Wielu Narodów.

Scena festiwalowa we Włodawie podczas wieczornego koncertu na świeżym powietrzu, z dużym tłumem bawiących się widzów.